Ensekirite : kalvè ak fado konsomatè final yo an Ayiti 

Ensekirite : kalvè ak fado konsomatè final yo an Ayiti 

Yo rele konsomatè final, moun oubyen gwoup moun ki itilize yon sèvis oubyen yon pwodwi pou izaj pèsonèl li. Se tou dènye moun oubyen dènye gwoup moun ki benefisye yon pwodwi oswa yon sèvis, yon antrepriz oswa yon patikilye ofri. Sitiyasyon ensekirite an Ayiti a pa sispann fè viktim nan divès fason. Konsomatè pwodwi ak sèvis yo, se youn pami kategori moun ki plis touche akoz zak briganday tout kalte bandi yo pa sispann fè chak jou. Pri monte, pwodwi difisil pou rive, kalite diminye elatriye, se kèk pami gwo konsekans ensekirite a genyen sou sa konsomatè yo ap andire anndan peyi a.

Pou nou konprann pi byen enpak ensekirite a sou konsomatè final yo, nou deside pale ak plizyè moun nan sektè aktivite diferan. Nadia ak Derisma se komèsan ak biznismann depi plis pase 10 lane. Yo aksepte eksplike Banj Media kijan fenomèn ensekirite a enpakte aktivite yo anpil pandan 4 dènye lane yo. Nadia soti Ench, li enstale nan Kwadèboukè depi 2006, lakay yon matant li nan zòn Dival Wòch. Pou li okipe 2 pitit gason li yo, se nan komès pwodwi ki soti nan latè tankou viv ak legim li antre, kote li ale achte machandiz Forè dè Pen oswa Tyòt pou vin vann nan mache Kwadèboukè. Sa pa t pi mal pou li paske nan anviwon 13 lane, li rive konstwi 2 chanm kay sou 2 santyèm tè li te achte, epi leve 2 timoun li yo. Done yo pral kòmanse chanje pou Nadia nan lane 2019, lè fenomèn gang yo kòmanse ravaje komin Kwadèboukè. Li eksplike nou : « Peyi lòk 2019 la se premye fwa m santi peyi a fin kraze vre. M fè plis pase yon mwa paka al vann paske pa gen pasaj pou machandiz an gwo yo antre ». 

Pou Derisma, ka sa a pa diferan. Jèn gason sa a ki prezante tèt li kòm yon gwo brasè, abitye manyen anpil aktivite diferan nan sousi pou li antre lajan nan bon kondisyon. Li di nou : « Lè m te pi jèn, moun pa t gen okenn konsiderasyon pou mwen. Papye filo m nan te la jis pou la fòm paske mwen m pa t vle al nan inivèsite. Mwen chwazi antreprann pito, paske mwen renmen libète finansyè ». Derisma se nèg Pòtoprens, men li vin abite Kwadèboukè depi apre tranblemanntè 12 janvye 2010 la. Nan sèlman 4 lane, li reyisi mete kanpe 2 depo anndan mache Kwadèboukè san okenn prè labank dapre sa li di. Pou sa rive fèt, òm dafè a di li patisipe nan plizyè sòl epi li aprann jere lajan li. Derisma kwè soti 2011 lè li vini an pou rive 2017, Kwadèboukè se te youn nan pi bon vil pou brase nan peyi a. Se pa yon vil  ki te gen aktivite politik kontrèman ak anba lavil ki toujou sou brenzeng, dapre sa li di. Bèl reyalite sa a, papa 4 pitit la deklare li pa egziste ankò depi apre eleksyon pou pòs majistra yo nan lane 2015 akoz katèl ki te eli a te kòmanse fè anpil presyon sou ti machann revandè yo nan komin nan.

Sòti nan ajan meri, pou rive nan nèg ak zam

Nan mache piblik Kwadèboukè, machann yo peye plas yo chita pou vann pwodwi yo. Nadia di nou : « Mwen te toujou konn peye yon kòb chak semèn men ki pa anpil. Kèk ti mesye ki prezante tèt yo kòm ajan meri, ak badj nan kou yo, kòmanse ap mande nou peye chak jou, epi fè gwo presyon sou nou. Okòmansman nou te konn reziye nou peye nan benefis n ap fè yo. Men lè nou fè kalkil nou wè sòl chak jou sa a ka fè nou fè defisi, nou oblije mete yon ti monnen anplis sou pri sa n ap vann yo. Dayè se nou menm ki achte machandiz nou, se nou ki pou konn jan n ap vann li ». Ajan meri sa yo te toujou egziste dapre Kalo, ki prezante nou yon ti kat ki ekri Meri Kwadèboukè ak kèk lòt enfòmasyon ki ta idantifye li kòm yon ansyen ajan minisipal, piske li di li kite djòb sa depi fen ane 2020. Kalo di nou premye objektif katèl ki te anplas la se te fè plis lajan antre epi diminye kantite machann ki genyen bò lari ak sou twotwa yo. Jèn gason an rekonèt tou, ajan yo te kòmanse fè anpil deriv nan fè presyon sou ti machann yo pou yo peye, epi itilize lajan an pou koz pèsonèl yo.

Aprè epòk kowonaviris la an 2020, sitiyasyon yo evolye nan mache Kwadèboukè, akote ajan meri yo, yon gwoup mesye tanmen fè menm travay la, egzije ti machann yo peye yo men san yo pa di kiyès ki ba yo fè travay sa. Derisma ap eksplike : « Bagay la vin tèlman bèl pou ti mesye yo, se 2 fwa pa jou yo pase touche. Lè ti machann yo refize peye, yo konn menm gaye machandiz yo, ba yo gwo presyon kòmkwa yo ka fè yo pa vin vann nan mache a ankò ». Nan depo li yo, se chak samdi Derisma gen yon kòb pou l bay, li tou ajiste pri pwodwi li yo depi anlè yon fason pou lajan sa a pa soti nan pòch li : « Si m kite pri yo nòmal, m ap santi presyon an nan sa m ap antre a. Nan biznis pa gen afè papa bon kè, e si m pèdi lajan m nan, nan pye kiyès m pral kriye pou remèt mwen l ? Bon se yon peyi moun fè sa yo pito, si m pa entèlijan se pitit mwen k ap wè l ». Derisma klè sou sa, se moun k ap achte nan men l ki pou peye kòb sa a l ap depanse pou peye « chèf yo ».

Ensekirite sou wout nasyonal yo 

Ansyen ajan meri a, Kalo, eksplike nou jan aktivite gang yo vin devlope nan komin lan sitou an 2021. « Avan septanm 2021, se Nan Papay, yon lokalite sou wout Malpas la ki te pi danjere. Aktivite ti mesye ak zam yo vin tèlman anpil, se yo menm ki pran kontwòl Bouk la nèt. Lè w pa panse, katouch kòmanse tire. Lè konsa moun ap kouri pran moto. Menm si yon kous te 100 goud yo mande moun nan 500 goud l ap dakò, paske se po l li bezwen sove ». Se pa sèlman Moto yo ki malerezman benefisye de ensekirite a pou montre pri yo. Chofè machin Boje-Bonèt, Dival Wòch, Kota Micho pou nou site sa yo sèlman, ogmante pri kous yo paske dapre sa yo eksplike : « Se riske nou riske pran wout la ». Nadia ki abitye monte gwo kamyon pou ale achte machandiz eksplike nou, kijan gang yo rann lavi yo enposib nan takse yo gwo sòm lajan : « Lè yo pa sezi kamyon machandiz la nèt, yo konn fouye nou oubyen fè chak moun peye pou pi piti mil goud. Lè konsa nou oblije monte pri yo kou nou rive nan mache a ».

Li ba nou yon egzanp sou fason pri yo konn varye soti kote yo achte yo a, pou rive nan mache a : « Nou konn achte pwa vèt la, nou konnen bokit la ka vann 200 oubyen 250 dola pou nou fè kòb la, bandi yo bare nou nan wout, pran lajan nou. Lè konsa nou oblije monte bokit pwa a 300 dola, se sèl mwayen pou nou kontinye komès la. Leta pa vle bay sekirite, nou menm nou paka pote chay la ». Se pa sèlman sou wout nasyonal nimewo 8 la sitiyasyon an malouk konsa. Kèk chofè ki pase pa Matisan yo oblije aji menm jan an, sa lakoz pri kous machin yo monte tèt nèg. Pri machandiz ki rive soti nan Gran Sid peyi a vin pi chè paske nèg ak zam mande chofè yo gwo sòm lajan. Nan depo Derisma, pri pwodwi yo paka stab menm pou 2 semèn : « Plizyè fwa mwen gen yon kantite kòb pou m achte, swa akoz yon kamyon machandiz yo te pran, oubyen yon moun yo te kidnape, ou tande tout bagay yo gentan monte. Lè m achte pwodwi sa, m oblije bay ti machann revandè yo nan yon pri pou m fè benefis ».

Jimmy fè trafik moto nan sant vil Kwadèboukè. Li eksplike nou kijan li oblije monte pri kous li yo lè kliyan yo vle ale nan zòn « cho » yo. Strateji sa a dapre li, se yon fason pou li dekouraje kliyan yo tou kèk fwa. Men lè yo aksepte li reziye li pran ris la paske li eksplike nou : « Mwen gen madanm, mwen gen 2 pitit, mwen gen 2 ti sè sou kont mwen, mwen oblije ». Jèn gason 29 lane a di sa fè li mal paske li konnen moun yo pa gen lajan vre. Li te konn pran 50 goud pou yon kous li oblije mande 150 oswa 200 goud paske fòk li « grese men chèf yo tanzantan ». Malgre ogmantasyon pri sa a, Jimmy fè konnen kliyan yo pa t vrèman diminye, paske gen kèk zòn moun yo pè pase a pye. « Reyalite sa a chanje lè lapolis ak bandi kòmanse pran chofè moto kòm toutè. Moun yo vin pè monte moto » dapre sa li di nou, pandan li eksplike nou mo Toutè a vle di moun ki ap bay enfòmasyon swa sou lapolis oubyen sou bandi. Yo konn rele yo tou Antèn sitou lè yo la pou bay ennfòmasyon sou deplasman yon moun an patikilye.

Ensekirite a pa sèlman gen enpak sou pwodwi ki vann nan mache

An avril 2023, youn nan konpayi telefòn nan peyi a deside monte pri sèvis li yo pou yon fwa ankò. Nan yon kominike près yo mete deyò, anplis de to enflasyon an k ap monte, goud la k ap pèdi valè devan dola a, ogmantasyon ofisyèl pri gaz la, responsab yo site ensekirite a kòm youn nan rezon ki dèyè ogmantasyon fòfè yo. Konpayi a eksplike operasyon li yo sou teritwa a  vin koute plis kòb akoz pwoblèm sekirite a. Nou jwenn chans pale avèk Jak ki se yon chofè ki abitye al pran gaz pou ranpli diferan sit konpayi sila a genyen nan Kwadèboukè. Li fè nou konnen plizyè fwa gaz sa yo pa rive oubyen lè yo rive nan sit yo, yo manke akoz nèg ak zam k ap detounen yo oswa pran gwo kantite ladan yo. Pi lwen Jak eksplike lè ka sa a rive, konpayi a pa fè okenn demach pou voye gaz ankò pou alimante antèn yo, jiskaske dat yo te fikse pou renouvle stòk la rive. Sitiyasyon sa a konn lakoz pa gen sinyal pou kominike ditou, sitou nan zòn Dival-Wòch kote Jak abite : « Ou konn bezwen fè yon apèl ou pa kapab. Se byen lwen pou w deplase al chèche sinyal. Lè w fè yon plan, li chè epi w pa menm ka itilize l! ».

An 2021, Ayiti te konnen youn nan pi gwo kriz gaz nan 30 dènye ane yo. Plizyè mwa ak gaz k ap plede bloke nan tèminal yo akoz desizyon gang ame yo ki te deklare yo deside fè presyon sou Premye Minis Ariel Henry pou li demisyone. Enstitisyon tankou lopital, radyo, otèl ak lòt ankò ap plenyen akoz yo prèske paka fonksyone ankò. Kèk lopital tankou Lopital Jeneral, Medsen San Fwontyè te oblije pa resevwa nouvo moun ki malad, ki bezwen swen, kidonk ki bezwen sèvis. Dlo potab nan kapital la te prèske tounen liks, DINEPA te deja gen difikilte pou reponn ak demann yo, kamyon dlo yo menm te nan difikilte pou jwenn dlo. Piske, kèk kote pri a te double, oswa menm triple nan zòn kote ki gen plis aktivite gang yo. Mete sou sa, elèv lekòl, moun k ap travay ak lòt pasajè te oblije peye kous machin byen chè. Kliyan ED’H yo menm tou te sibi piske yo pa t ka jwenn kouran pou regle okenn nan aktivite yo ki depann de sa.

Nan anpil entèvansyon yo fè swa atravè vwa kominikasyon ofisyèl yo oubyen nan laprès, otorite leta yo pa sispann site ensekirite a kòm youn nan pi gwo pwoblèm peyi a ap fè fas. Pami kategori moun k ap pote pwa pwoblèm sa a plis, konsomatè yo se youn. Akoz bezwen yo genyen, yo oblije fè fas chak ak mache nwa, pwodwi ki gate akoz twòp tan nan wout, pwodwi ki pa sibi okenn kontwòl kalite paske pa gen okenn kad legal ki pwoteje yo nan sans sa. Anpil fwa founisè pwodwi ak sèvis yo viktim konsekans ensekirite a tou, se youn pami divès rezon ki eksplike pouki yo oblije tanzantan ap ogmante pri yo, san nou pa bliye to enflasyon an ki men wotè (31,8% an septanm, dapre done Bank Santral yo), goud la ki pa sispann pèdi valè devan dola ak ogmatansyon pri gaz la nan ponp yo.

‍

Merck'n Sley Suprême Jean-Pierre

‍